Hücre İntiharı

Bütün hücreler yaşıyor ve ölüyorlar. Hücre ölümü iki şekilde gerçekleşiyor. Bunlardan biri, hasar görme sonucu ölüm. Dışarıdan gelen bir etken hücrelere hasar verip onları öldürebiliyor; örneğin çok yüksek ya da çok düşük ısı, zehirli kimyasal maddeler, mikroplar ya da mekanik yaralanmalar. Bu tür hücre ölümünde hücre içi denetim mekanizmalarının etkisi yok.

Yani hücre kendi isteğiyle ölmüyor. Diğer bir hücre ölüm şekliyse “apoptosis” denilen programlı bir hücre ölümü. Apoptosis, hücrenin kendisini öldürmesi, yani intihar etmesi. Bu intihar genellikle iki nedene bağlı. Bunlardan ilki, yeni oluşan ve daha gerekli hücrelere yer açabilmek. Örneğin, yeni oluşan fetüste parmaklar arasındaki hücreler zamanla kendilerini yok ederek normal el şekli oluşuyor.

Apoptosise diğer bir örnekse, gebelik için hazırlanan rahmin iç yüzeyinin, döllenme olmadığında kendisi yok etmesi bu da kadınlarda her ay görülen âdet kanamasına yol açıyor. Bu tür programlı hücre ölümü, fizyolojik, yani normal bünyesel değişiklik olarak kabul ediliyor.

Hücreler

Diğer bir hücre intihar nedeniyse, hücrenin, içindeki bozulmalara bağlı olarak işe yaramaz hale gelmesi. Normal yaşamını devam ettiremeyecek kadar hasar gören hücre, bu hasarla çoğalmaktansa intihara karar veriyor. Örneğin, zararlı bir virüsle enfekte olmuş bir hücre bundan kurtulamadığında kendisini öldürüyor. Vücuda yabancı molekül girdiğinde harekete geçen öldürücü T hücreleri, bu molekül yok edildikten, yani görevleri bittikten sonra kendilerini yok ediyor.

Böylece etkin hale geçen öldürücü T hücrelerinin, vücudun sağlıklı diğer hücrelerine saldırması engelleniyor. Hücre intiharını tetikleyen önemli bir diğer nedense, hücre DNA’sında oluşan hasarlar. Hücreler çoğalırken milyonlarca molekülden oluşan DNA, kendisini hızla kopyalıyor. DNA’nın kopyalanması sırasında milyonda bir ya da daha az oranda hata meydana gelebiliyor.

Bu tür hatalar, genetik yapısı değişmiş hücrelerin oluşumuna yol açabileceği için, bu hücreler derhal yok ediliyor. Görev yapamaz ya da kanserleşmiş hücrelerin yok edilmesi, yaşamın sürekliliği için çok önemli. Her gün yüzlerce hatalı hücre oluşuyor ve bunlar hemen öldürülüyor. Apoptosis, bu hücrelerin yok edilmesindeki en önemli kilit mekanizma.

Apoptosis

Hücrenin kendisi ne zaman öldüreceğini anlaması da oldukça karmaşık bir mekanizmaya bağlı. Programlanmış ölümü, hücre içi ya da dışından gelen sinyaller başlatıyor. Hücre içindeki enerji üretim merkezi olan mitokondriler, aynı zamanda hücre ölümünü de denetliyorlar. Hücrede oluşan hasar, mitokondrilerin dış zarındaki proteinler tarafından algılanıyor ve bundan sonra çeşitli proteinler salgılamaya başlıyor.

Bu proteinler, mitokondrinin zarından dışarı çıkarak hücre içine yayılıyorlar. Hücre içinde biriken ve parçalayıcı özelliğe sahip proteinler, hücrenin diğer yapıtaşlarını ve de programlı hücre ölümü başlatılabiliyor. “FAS” ve “TNF” gibi almaçlar uyarılınca, “kaspas” denilen moleküller etkinleşerek hücrenin yok edilmesi sağlanıyor. Hücre dışından gelen sinyaller, bazen de mitokondrilerde apoptosisi başlatan bir proteinin sentezine yol açıyor.

AIF (Apoptosis – Inducing Factor) denilen bu protein, mitokondride sentezlendikten sonra hücrenin içerisine geçiyor ve apoptosisi başlatıyor. Hücre intiharı, yaşamak için çok önemli. Ömrünü doldurmuş, görevini tamamlamış ya da hasar görmüş hücrelerin kendilerini yok etmeleri, diğer hücrelerin sağlıklı yaşayabilmesi için çok önemli. Apoptosis, kanseri önleyen en önemli mekanizma.

Hücre Denetim Mekanizması

Vücudumuza giren virüslerin hücrelerimize yerleşerek, kanser de dahil olmak üzere çeşitli hastalıklara yol açmalarını, büyük ölçüde apoptosis engelliyor. Bunca yararının yanı sıra, apoptosis insan ömrünü sınırlayan bir mekanizma. Hücre denetim mekanizmaları iki ucu sivri bıçak gibi. Bir yandan işe yaramayan zararlı hücreleri yok ederken, diğer yandan organizmanın yaşam süresini kısıtlıyor.

Apoptosis özelliği yok edilerek hücrelerin yaşam süresi uzatılabilir, ancak bu durumda hücrelerin kanserleşmesi engellenemeyebilir. Halen hücre denetim mekanizmaları üzerindeki bilgimiz sınırlı. Hasarlı hücreleri yok ederek gerekli hücrelere yer açan denetim mekanizmalarını değiştirip yaşam süresini uzatırken, hücre denetimini bütünüyle kaybetme olasılığı var.

Günümüz teknolojisi ve çağdaş bilim, henüz doğal denetim sistemlerinin üzerinde mutlak hakimiyet kurabilmiş değil. Yakın bir gelecekte de bu hakimiyetin bütünüyle kurulabileceği, kuşkulu görünüyor.

Bağışıklık sisteminde bulunan normal dendritik hücreler, melanoma (cilt kanseri) hücreleriyle aynı kültürde 48 saat kaldıklarında, intihar ediyorlar. Apoptosis hücre küçülmesi, hücre içi sıvının yoğuşması, zarın dağılması, genetik maddenin yoğuşumu ve çekirdeğin parçalanması biçiminde ortaya çıkıyor.